به گزارش  پایگاه مردمی ارتش به نقل از گروه دفاعی امنیتی دفاع پرس، «رضا جهانفر» نویسنده و پژوهشگر حوزه دفاع مقدس در مقاله‌ای به بررسی عملکرد پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران در جنگ تحمیلی پرداخته است. در ادامه قسمت دوم این مقاله را که وی در اختیار خبرگزاری دفاع مقدس قرار داده است، می‌خوانید:

اولین درگیری موثر پدافندهوایی

تا هجدهم شهریور 1359 درگیری‌هایی پراکنده و گاه غیر موثر مابین واحدهای پدافندهوایی ایران و هواپیماهای عراقی رخ می داد اما 18 شهریور 1359 را باید آغازی خوب برای حضور پدافندهوایی در جنگ دانست. زیرا در این روز 3 فروند بالگرد و 2 فروند هواپیمای عراقی بر اثر آتش پدافند هوایی سرنگون شدند. روز بعد نیز یک فروند بالگرد عراقی در حوالی(آق داغ) قصرشیرین سرنگون شد. در بیست وسوم شهریور نیز لشکر 81 زرهی از اصابت قرار گرفتن 2 فروند هواپیمای عراقی توسط آتش ضدهوایی خبر داد.

خرید هواپیماهای میراژ F1 و سوپراتاندارد و فشار مضاعف بر پدافندهوایی

عراقی‌ها در نیمه آبان 1359 اولین محموله هواپیماهای میراژ F1خود را سه ماه زودتر از موعد مقرر از فرانسوی‌ها  دریافت کردند. در مقابل نیروی هوایی ایران به دلیل تحریم‌ها در استفاده از تجهیزات خود با احتیاط بیشتری عمل می‌کردند. این مسئله فشار مضاعفی را بر روی پدافندهوایی وارد می‌ساخت. البته مدتی بعد هواپیماهای میراژ عراقی  به هدفی آسان برای سامانه‌های پدافندهوایی ایران مخصوصا هاوک و اسکای‌گارد(از سال 63 به بعد) تبدیل شد. در خصوص سایر هواپیماهای خریداری شده عراق از غرب و شرق نظیر  سوپراتاندارد، میگ 25 و... نیز عملکرد پدافندهوایی ایران و عدم دستیابی کامل آنها به اهداف از پیش تعیین شده خود گواهی بر سرافرازی پدافند هوایی و ناکارآمدی نیروی هوایی عراق در برابر اراده فرزندان غیرتمند ایران اسلامی است.

‌

موشک‌های قدرتمند هاوک معضل بزرگی برای خلبانان عراقی بود و پرواز بی دردسر را بر آنان حرام کرد.

 بررسی برخی از عملیات‌های مهم و عملکرد پدافندهوایی ایران

- عملیات ثامن الائمه

از جمله عملیات‌های مهم در سال‌های اول جنگ، عملیات ثامن الائمه است که برای شکست حصر آبادان طراحی شده بود. دراین عملیات ارتش و سپاه با پشتیبانی سنگین نیروی هوایی و هوانیروز اقدام به عملیات بزرگی در شرق کارون نمودند و ظرف 48 ساعت محاصره آبادان را در پنجم مهر 1360 درهم شکستند. در این عملیات نیروی هوایی ایران با استفاده از هواپیماهای جنگنده، شناسایی و عکس برداری هوایی خود اطلاعات مناسبی در خصوص وضعیت نیروهای عراقی در اختیار فرماندهان عملیات فوق نهادند. البته پروازهای مکرر هواپیماهای ایرانی بر فراز مناطق تحت اشغال عراق، منجر به این شد که ارتش عراق با استفاده از سامانه‌های موشکی زمین به هوای ارتفاع متوسط و ارتفاع بالا خود به دفاع در برابر جنگنده‌های ایرانی بپردازد. لذا همین مسئله منجر به شناسایی مواضع و سایت‌های فوق و مورد هدف قرار گرفتن آنها در روز بعد می‌شد.

در این عملیات مناطقی همچون ذوالفقاریه، ایستگاه 7 فیاضیه، دارخوین و میدان تیر آبادان و... از اشغال عراقی‌ها آزاد شد و درگیری پدافندهوایی ایران با هواپیماهای عراقی منجر به ساقط شدن چندین فروند از هواپیماهای شکاری و بمب افکن عراقی شد. بهره گیری هوشمندانه از سامانه ضدهوایی 23 م م، سامانه راداری توپی اورلیکن و سایر توپ‌های ضدهوایی در کنار عملکرد موفق سامانه‌های هاوک از نکات جالب توجه عملیات فوق است. در واقع پدافندهوایی با تامین امنیت هوایی صحنه نبرد به کمک نیروی هوایی و نیروهای سطحی عمل کننده برآمد.

- عملیات طریق القدس

عملیات مهم دیگر طریق القدس بود که در 8آذر 1360در محور دشت آزادگان به وقوع پیوست. در این عملیات نیروهای سپاه و ارتش، نیروهای عراقی را از 5 محور اصلی(شمال غرب اهواز) مورد حمله قرار دادند. نتیجه عملیات این بود که عراق در شمال خوزستان جبهه دفاعی خود را کاملا به عقب کشیده و خطر حمله به اهواز کاملا منتفی شد. عملکرد نیروهی هوایی، پدافندهوایی و هوانیروز به گونه‌ای بود که حملات هوایی عراقی‌ها به دلیل عملکرد مناسب یگانهای فوق خنثی شده و در مدت 10 روز عملیات فوق 16 فروند هواپیمای عراقی و 4 فروند هلی کوپتر منهدم شد.

- عملیات فتح المبین

عملیات فتح المبین نیز یکی دیگر از عملیات‌های مهم ایران علیه عراقی‌ها محسوب می‌شود. در این عملیات که در ساعت 30 دقیقه بامداد اول فروردین 1361 باحضور 133 گردان پیاده و زرهی ایرانی اجرا شد، پیشروی نیروهای کشورمان تا عمق مواضع عراقی‌ها به گونه‌ای بود که هزاران سرباز عراقی در محاصره نیروهای نظامی جان بر کف ایران اسلامی، به دام افتادند. نیروهای ایرانی با مسدود نمودن تنگه رقابیه و عین خوش 15 هزار سرباز عراقی را به اسارت در آوردند. فرماندهان سپاه سوم عراق جهت حفظ مواضع خود درخواست پشتیبانی وسیع هوایی نمودند. با دستور مستقیم صدام، هواپیماهای عراقی جهت مقابله با پیشروی رزمندگان اسلام، به پرواز درآمدند. در این عملیات سایت‌های 4 و5 موشکی و ایستگاه رادار دهلران که در اختیار ارتش عراق قرار گرفته بود، آزاد شد و پدافندهوایی ایران با بهره گیری از سایت‌های آماده به کار موجود من جمله هاوک، مانع بزرگی در دستیابی هواپیماهای عراقی به اهداف خود بودند. هواپیماهای ساقط شده توسط پدافندهوایی ایران در طول 8 روز عملیات فتح المبین، 27 فروند ذکر شده است.

- عملیات بیت المقدس

در دهم اردیبهشت 61، عملیات بزرگ بیت المقدس با حضور 144 گردان پیاده، زرهی و مکانیزه و با هدف باز پس گیری خرمشهر آغاز شد. باتوجه به اینکه حفظ خرمشهر دارای ارزش حیثیتی برای عراقی‌ها بود آنها با مجهز نمودن 200 گردان از نیروهای خود در محور اهواز-خرمشهر و پشتیبانی هوایی هواپیماهای جدید دریافتی از فرانسه  و شوروی سابق(نظیر میراژ، میگ 23 و...) سعی در مقابله با عزم پولادین رزمندگان ایرانی نمودند.

آنها با انتقال هواپیماهای میراژ ومیگ23 (که در آن زمان از جمله هواپیماهای پیشرفته عراقی محسوب می‌شد) از پایگاه‌های مستقر در عمق  خاک خود به پایگاه‌های مقدم جبهه و با اتکاء به توان هوایی خود سعی در  کسب برتری هوایی و مقابله با توان هوایی ایران داشت.

آنها  به منظور محدود نمودن توان نیروی هوایی ایران و در نتیجه افزایش قدرت مانور نیروی هوایی عراق تغییرات گسترده‌ای در ترکیب سامانه‌های پدافندهوایی خود در خطوط مقدم به کار بستند. این تغییرات به نفع نیروی هوایی عراق و در نتیجه به ضرر پدافندهوایی ایران بود. برخی از این تغییرات گسترده که در برخی از موارد قبل از اشغال خرمشهر و با هدف زمینه سازی جهت تامین پدافندهوایی خرمشهر در برابر ایران توسط عراق صورت گرفت، عبارتند از:

ـ مطابق گزارش مرزبانان خرمشهر در 20 شهریور 1359، یگان‌های توپخانه و پدافند هوایی عراق در 7 کیلومتری غرب پاسگاه شلمچه و واحدهای توپخانه و ضدهوایی [توپهای ضدهوایی] آن کشور در مقابل جزیره مینو در منطقه‌ای به عرض 10 کیلومتر(در کرانه جنوبی اروند رود) گسترش یافته‌اند که از نظر نظامی استقرار یگانهای فوق در عمق حدود دو سوم برد آن از جمله قرائن تک محسوب می‌شود.

ـ ارتش عراق در مورخه 23/6/59 تعداد 8 دستگاه موشک سام و تعدادی تانک و زره پوش در منطقه‌ای به وسعت 30 کیلومتر مقابل استان خوزستان مستقر نمود.

ـ مطابق اعلام ژاندارمری در 25/6/1359؛ ارتش عراق منطقه بین بصره و شلمچه را با سلاح‌های سنگین و موشک سام تقویت نموده است.

ـ حدود یک صد دستگاه خودروی حاصل توپ و ضدهوایی [در تاریخ 27/6/59] وارد منطقه فاو عراق شد و بدون استتار به اشغال مواضع پرداخته و آماده تیراندازی به طرف ایران شدند.

ـ مطابق اعلام نیروی هوایی ایران در مورخه 29/6/59، نیروهای عراقی در 50 مایلی شمال غربی اهواز و در خاک عراق، اقدام به استقرار سلاحهای کالیبر بزرگ ضدهوایی کرده و به طرف هواپیماهای ایرانی تیراندازی کردند.

ـ در ساعت 24:00 مورخه 5/7/59 در بازجویی از اسرای دشمن مشخص شد؛ 2 تیپ زرهی و یک تیپ مکانیزه با پشتیبانی 5 گردان توپخانه و یک گردان ضد هوایی شلیکا در منطقه پشت کارخانه نورد اهواز مستقر شده‌اند.

ـ مطابق مطالب مندرج در روزنامه «القبس» چاپ کویت؛ دو لشکر پیاده و مکانیزه اردن آماده‌اند بنا به دستور، به منظور اعزام به عراق و جنگ با ایران به منطقه‌ی مرزی اردن و عراق حرکت نمایند در ضمن لشکرهای فوق مجهز به موشکهای هاک و تانکهای سنگین هستند.

ـ برابر اعلام اداره دوم ستاد مشترک ارتش در مورخه 20/7/59 و مطابق اظهارات یک افسر اسیر عراقی؛

 1ـ گردانهای توپخانه ضد هوایی 57 میلی‌متری برای مقابل با هلی‌کوپترهای ایرانی وارد منطقه شدند.

 2ـ موشکهای سام موجود در منطقه عماره به وسیله کارشناسان روسی اداره می‌شود و فقط مهمات آن توسط عراقیها حمل می‌شود.

ـ مطابق اعلام نیروی هوایی ایران در مورخه 21/7/59، نیروهای عراقی یک دستگاه رادار مادر(تاکتیکی) و چهار دستگاه پدافند هوایی موشکی سام 6، و چهار دستگاه ضدهوایی شلیکا در خوزستان مستقر نموده‌اند. سیستم فوق مشکلاتی برای هواپیماهای خودی که در آن منطقه پرواز می‌کنند به وجود می‌آورد که درخواست انهدام آن از طریق توپخانه یا هلی‌کوپترهای هوانیروز شد.

ـ در مورخه 22/7/59، گروه پخش پارازیت ارتش عراق، مجهز به 5 دستگاه فرستنده 20 کیلوواتی از بغداد به بصره اعزام شد، مأموریت این گروه پخش پارازیت در باندهای فرکانسی نیروهای ایرانی (مخصوصاً نیروی دریایی) است.

ـ در مورخه 28/7/59 گردان 153 ضدهوایی خودکششی عراق از حدیثه به عماره انتقال یافت تا به منظور پشتیبانی از یگانهای تیپ 17 زرهی به منطقه شوش اعزام شود.

ـ برابر اعلام اداره دوم ستاد مشترک ارتش در مورخه 29/7/59؛ اخیراً دو گردان ضدهوایی ارتش عراق به منطقه سومار انتقال یافته است و علاوه بر آن یک گردان ضدهوایی دیگر نیز در منطقه سومار حضور دارد.

اگر چه تمرکز نیروهای متجاوز عراقی در نزدیکی مرز ایران از نیمه دوم فروردین 59 آغاز شد ولی گسترش عمده قوای عراقی از 15 شهریور 59 همراه با آماده باش نیروها صورت پذیرفت. در این میان حضور نیروهای اصلی پدافند هوایی و توپخانه ضدهوایی عراق از دهه سوم شهریور 59 شدت بیشتری یافت در آن روز گزارش‌های مختلفی در خصوص استقرار واحدهای پدافند هوایی در مناطق غرب شلمچه، کرانه جنوبی اروند رود، در محور بصره، شلمچه، خرمشهر و .. ارائه شده است.

از جمله این که لشکر 92 زرهی در 23 شهریور 59، ضمن برآورد یگان‌های دشمن در خط مقدم، از حضور یک آتشبار ضدهوایی دیگر در کرانه جنوبی اروند رود (ازسیبه تا بندرفاو) خبر می‌دهد.

همچنین مطابق برآوردی که در 30 شهریور 59 و یک روز قبل از آغاز تهاجم سراسری به عمل آمد، عمده قوای ارتش عراق در طرفین رودخانه دجله بین کوت تا بصره که مقابل منطقه‌‌ی مرزی مهران تا شلمچه ایران می‌باشد گسترش یافته بودند و در مقابل محور شلمچه ـ خرمشهر علاوه بر نیروهای خط مقدم دشمن چهار گردان پدافند هوایی نیز مستقر شدند.

علی‌رغم تهدیداتی که از سوی پدافند هوایی عراق و هواپیماهای گشتی (CAP) و پوششی مستقر در منطقه وجود داشت، عملیات مربوط به شناسایی تاکتیکی و عکسبرداری هوایی از ترکیب و استعدادهای نیروهای عراقی مستقر در صحنه عملیات توسط خلبانان نیروی هوایی ایران به خوبی انجام شد و اطلاعات لازم جهت اجرای مرحله اول از عملیات بیت‌المقدس (10/2/61) فراهم شد.

در همان زمان عراقی‌ها با افزایش برد عملیاتی خود از طریق استفاده از رادارهای دوربرد و انبوه ساختن حجم آتش، استفاده از هواپیماهای میراژ و موشکهای هوا به هوا و ... سعی در اختلال در  پروازهای هواپیماهای ایرانی مخصوصاً جلوگیری از بمباران مواضع عراقی توسط هواپیماهای فوق را داشتند و البته شکار هواپیماهای F14ایرانی برای آنها ارزش بالایی داشت. F14های ایرانی در تثبیت حاکمیت ایران بر فضای منطقه نقش مهمی ایفا می‌کرد.

از سویی دیگر پدافند هوایی ایران با احداث سایت‌های تاکتیکی‌ هاوک، افزایش بهره عملیاتی سامانه‌های ضدهوایی، هدایت و کنترل عملیاتی تجهیزات پدافند هوایی، استفاده از اطلاعات دریافتی از ایستگاه‌های رادار و همچنین سامانه‌های شنود الکترونیکی مستقر در منطقه با هماهنگی و همکاری ستاد عملیات هوایی جنوب، نقش مهمی در کسب برتری هوایی نیروی هوایی و در نتیجه تسهیل شکست دشمن و آزادسازی خرمشهر ایفاء کرد.

نیروی هوایی ایران نیز  با تغییر تاکتیک‌های هوایی  با کمک پدافندهوایی  تلاش‌های نیروی هوایی عراق در کسب برتری هوایی را ناکام گذاشت. در این عملیات، ضمن آزادسازی 5کیلومتر مربع از خاک پاک کشورمان، خرمشهر آزاد شده و عراق به پشت مرزهای بین المللی رانده شد. عملیات  بیت المقدس  منجر به انهدام 20 درصد از توان رزمی ارتش عراق شد. این عملیات 24 روز به طول  انجامید. ساقط نمودن 53 فروند هواپیمای دشمن و 3 فروند بالگرد حاصل تلاش مشترک پدافندهوایی و نیروی هوایی در این عملیات بود. در واقع موفقیت پدافند در پاکسازی آسمان منطقه نبرد زمینه موفقیت نیروی هوایی و نیروهای سطحی عمل کننده ایرانی را فراهم نمود.

- عملیات والفجر8 و فتح فاو

در 20 بهمن 1364 غواصان ایرانی با عبور از اروند، مقدمه حرکت قایق‌های حامل رزمندگان ایرانی را به سمت ساحل غربی اروند فراهم کردند. پس از حضور 140 گردان نیروی ایرانی در ساحل غربی اروند در خاک عراق، عراقی‌ها لشکرهای زرهی خود را با پشتیبانی 600 فروندی هواپیماهای نیروی هوایی عراق رودر روی رزمندگان ایرانی قرار دادند. در این عملیات اهمیت در اختیار داشتن پدافندهوایی قوی ومطمئن بیش از پیش برای مسئولین مشخص شد. عملکرد قهرمانانه پدافندهوایی و سرنگونی ده‌ها فروند هواپیما و بالگرد عراقی حاصل استفاده هوشمندانه فرماندهان و کارکنان پدافندهوایی از تجهیزات پدافندی بود.

با توجه به جابجایی وسیع تجهیزات پدافندهوایی مخصوصا زمین به هوا در عملیات فوق و تاکید بر چالاک سازی جنگ افزارها جهت افزایش تحرک، می‌توان این عملیات را تمرین پدافند برای یک نبرد چریکی دانست. اهمیت عملکرد پدافندهوایی و نقش غیر قابل انکار آن در کسب موفقیت در فتح فاو در کنار نیروی هوایی و هوانیروز منجر به این شد که مقام معظم رهبری طی فرمایشاتی پدافندهوایی، نیروی هوایی و هوانیروز را این گونه مورد لطف خود قرار دهند: «اگر نیروی هوایی، هوانیروز، دفاع زمین به هوای معجزه آسا و بی سابقه که شاید در طول جنگ‌های دنیا بی‌سابقه باشد که طی 20 روز 70 هواپیما را سرنگون کرده باشند نبود این حوادث شکوهمند نمی‌توانست تحقق پیدا کند».

- عملیات کربلای 5

عملیات کربلای 5 شاهدی دیگر بر شهامت، شجاعت و استقامت دلیرمردان پدافندهوایی ایران است. در این عملیات در شرق بصره (و در زمستان 1366) ده‌ها فروند هواپیمای سوخوی22 و میگ23و... و بالگرد عراقی (برخی منابع از ساقط نمودن 80 فروند هواپیمای عراقی سخن به میان آورده بودند) در طول 40 روز نبرد سنگین، سرنگون شدند؛ که بیشتر این هواپیماها توسط موشک‌های پدافندهوایی زمین به هوای هاک، استینگر و استرلا، مورد اصابت قرار گرفتند. یکی از خلبانان سوخوی22 به اسارت درآمده عراقی از  پایگاه ناصریه، اعتراف نمود که تنها در طول یک هفته، 12 فروند هواپیمای سوخوی22 پایگاه هوایی ناصریه، سرنگون شده بود.

- حمله به شهرهای ایران

عراقی‌ها که توان دفاع در برابر اراده پولادین غیور مردان ایرانی را نداشتند تصمیم به افزایش حمله هوایی و حملات موشکی به شهرهای ایران، مراکز اقتصادی و عقبه نیروهای ایرانی گرفتند. هواپیماهای میراژ، سوخو، میگ 25 و توپولوف عراقی سعی در وارد نمودن ضربات مهلک به ایران داشتند. اما پدافندهوایی ایران با همت بالای خود به دفاع از شهرها پرداخت. آن‌ها موشکهای اسکاد عراقی را قبل از اصابت به زمین مورد هدف قرار می‌دادند. هواپیماهای مجهز و پیشرفته عراقی (که هدیه فرانسه، شوروی سابق و... بود) را به راحتی سرنگون می‌ساختند و از اعتقادات خود دفاع می‌کردند. ساقط نمودن چندین فروند هواپیما در شهرهایی همچون اراک، تهران، اصفهان، کرمانشاه و... سندی ارزشمند از این حماسه ماندگار کارکنان غیور پدافندهوایی ایران است.

- حفاظت از شخصیت‌های مهم

یکی از اقدامات  پدافندهوایی در نیروهای مختلف مخصوصا پدافندهوایی ارتش در طول جنگ تحمیلی حفاظت نقطه‌ای و یا منطقه‌ای از شخصیت‌های مهم کشوری و یا لشکری در طول مدت حضورشان در منطقه نبرد در برابر حمله هوایی احتمالی دشمن بود. هرگاه که یکی از بزرگان کشور اقدام به حضور در مناطق عملیاتی می‌نمود، فرزندان پدافندی ایران زمین با ایمانی راسخ و اعتقادی قوی به دفاع هوایی و تامین امنیت هوایی منطقه مورد نظر می‌پرداخته تا امانتدار ملت اسلامی باشند و در این راه با افتخار و هوشیارانه گام بر می‌داشتند.

- جنگ نفت‌کش‌ها

از جمله دیگر اقدامات پدافندهوایی ارتش در جنگ تحمیلی حفاظت از کشتی‌ها و نفت‌کش‌های ایرانی در برابر حملات هوایی بعثی‌ها در کنار خلبانان تیزپرواز نیروی هوایی بود. اگرچه اذیت و آزار کشتی‌ها و نفت‌کش‌های ایرانی توسط عراق از همان ابتدای جنگ وجود داشت اما حضور ناوهای آمریکایی در سال 1365 و پس از عملیات کربلای 5 در خلیج فارس، جنگ نفت‌کش‌ها را وارد فاز جدیدی نمود.

این بار عراقی‌ها در حمله به  نفت‌کش‌های ایرانی از کمک‌های غیرمستقیم و گاه مستقیم آمریکا و چند کشور دیگر بهره می‌بردند. پدافندهوایی علاوه بر دفاع از جزایر ارزشمند خلیج فارس و تاسیسات نفتی مستقر در آن‌ها، با حضور مستقیم بر روی کشتی‌ها و حتی نفت‌کش‌های ایرانی در برابر حملات هوایی رژیم بعث  عراق(حملات مستقیم، حملات موشکی و...) مقاومتی سرافرازانه را به رخ جهانیان کشاندند.

استقرار رادارهای اسکای‌گارد، اورلیکن، توپهای ضدهوایی 23 م م، 35 م م، دوش پرتاب‌ها و... بر روی عرشه کشتی‌ها تجربه جدیدی برای فرماندهان و کارکنان پدافندهوایی بود. تلاش فراوان دلیرمردان پدافندهوایی منجر به این شد که این مورد جدید تجربه موفقی برای جمهوری اسلامی ایران محسوب شود. بنا بر اسناد به جای مانده از آن دوران اکثر حملات موشکی عراقی‌ها به دلیل توان بالای عملیاتی پدافندهوایی و هماهنگی مناسب خلبانان قهرمان نیروی هوایی با شبکه عظیم و گسترده پدافندی، ناموفق بود.

ادامه دارد...